بررسی جنبه‌های حقوقی کسب و کارها و مشاغل خانگی
با توجه به مزایای کسب و کارها و مشاغل خانگی، افراد در حوزه اقتصادی به این نوع فعالیت با استقبال می‌پردازند، و دولت‌ها نیز سیاست‌های حمایتی را برای ایجاد اشتغال و توسعه این نوع کسب و کار در نظر گرفته‌اند. این نوع از فعالیت‌ها، امکان انجام فعالیت اقتصادی در محل سکونت فرد متقاضی و با بهره‌گیری از نیروی اعضای خانواده را فراهم می‌کند. این اقدام موجب حذف هزینه‌هایی چون تهیه بنگاه تجاری، رفت‌وآمد، و ایجاد درآمد بیشتر برای صاحب کسب و کار و اعضای خانواده می‌شود. مهمترین ویژگی مشاغل خانگی، فعالیت صاحب کسب و کار یا شاغلین در محل سکونت خود است.
مفهوم کسب و کارها و مشاغل خانگی
طبق ماده ۲ قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی، مشاغل یا کسب و کار خانگی به فعالیت‌هایی اشاره دارد که توسط اعضای خانواده در فضای مسکونی، به صورت یک طرح کسب و کار، بدون مزاحمت و اخلال در آرامش واحدهای مسکونی همجوار انجام می‌شود و منجر به تولید خدمت یا کالا برای بازار خارج از محیط مسکونی می‌گردد. این تعریف نشان‌دهنده این است که صاحب کسب و کار یا شاغلین، در مکان سکونت خود فعالیت می‌کنند.
شاغلین کسب و کار خانگی می‌توانند برای کارفرمای خارج از محیط مسکونی کار کنند و حسب مورد، کارگر یا پیمانکار محسوب شوند یا مستقلاً صاحب کسب و کار خانگی بوده و به تولید کالا یا ارائه خدمت به بازار خارج از محیط مسکونی بپردازند.
مزایا و تسهیلات کسب و کار و مشاغل خانگی
با توجه به مواد ۷ و ۱۱ قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی، مهمترین مزایای دریافت مجوز مشاغل خانگی شامل موارد زیر است:
۱٫ تامین مکان‌های مناسب برای عرضه محصولات صاحبان مشاغل خانگی توسط شهرداری‌ها در روزهای مشخص هفته (ماده ۱۱ همان قانون).
۲٫ معافیت از عوارض اداری و تجاری تعیینی و مصوب شوراهای اسلامی شهرها و روستاها. این مزیت فقط به عوارض مربوط به اداره و تجارت اشاره دارد و مالیات را شامل نمی‌شود. از این رو، مشاغل خانگی معاف از کلیه مالیات‌ها نیستند. اگر فعالیتی از مالیات معاف باشد، در قالب مشاغل خانگی نیز معاف تلقی می‌شود، مثل درآمد کارگاه‌های فرش دستباف و صنایع دستی که طبق ماده ۱۴۲ قانون مالیات‌های مستقیم از مالیات بر درآمد معاف هستند.
۳٫ عدم نیاز به تغییر کاربری مسکونی
با توجه به تبصره بند ۲۴ ماده ۵۵ قانون شهرداری، اگر در منطقه غیرتجاری کسب یا تجارت انجام شود که برخلاف پروانه ساختمانی باشد، شهرداری موظف است مورد را در کمیسیون ماده صد این قانون بررسی کند. اگر تخلف مالک یا مستاجر ثابت شود، با تعیین مهلت مناسب که حداکثر دو ماه است، در خصوص تعطیل کردن مکان مذکور تصمیم گیری می‌شود. این تصمیم توسط ماموران شهرداری اجرا می‌شود. در نتیجه، در حالی که در شرایط عادی استفاده تجاری از محل مسکونی ممکن است تخلف محسوب شود، صاحبان کسب و کار و مشاغل خانگی می‌توانند با اساس بند ۴ ماده ۷ این قانون، محل سکونت خود را برای کسب و پیشه بهره‌مند سازند.
۴٫ استفاده از تسهیلات بانکی
بانک مرکزی بر اساس بند ۶ ماده ۷ و تبصره آن موظف است با هماهنگی وزارت کار و امور اجتماعی، منابع قرض‌الحسنه را برای مشاغل و کسب و کارهای خانگی با توجه به اولویت و اهمیت نوع کسب و کارهای خانگی و سهم هر استان تعیین و در ابتدای هر سال به بانکها و مؤسسات اعتباری ابلاغ نماید. همچنین، صندوق مهر امام رضا (ع) نیز موظف است با هماهنگی دستگاههای اجرایی ذیربط، بیست درصد از منابع خود را به طرح‌های ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی اختصاص دهد.
۵٫ بیمه کارگران کسب و کارهای خانگی
کسب و کارهای خانگی با مجوز می‌توانند خود را به صورت اختیاری بیمه کنند (ماده ۹ دستورالعمل). هرچند مقررات اخیر به نظر می‌رسد که امتیاز ویژه‌ای برای صاحبان مشاغل خانگی ندارد و صاحبان سایر حرف هم می‌توانند خود را اختیاری و خودفرما با پرداخت حق بیمه، تحت پوشش بیمه تامین اجتماعی قرار دهند. همچنین، تمام فعالان مشاغل خانگی کارفرما نیستند و ممکن است کارگرِ کارفرمایی باشند که خارج از محل سکونت کارگر حضور دارد. در این صورت، کارگری که در خانه خود کار می‌کند مشمول بیمه اجباری است و نیازی به بیمه اختیاری ندارد.
نحوه اخذ مجوز کسب و کار و مشاغل خانگی
استفاده از مزایای مشاغل خانگی به وابستگی به اخذ مجوز از وزارت کار و امور اجتماعی یا واحدهای تابعه آن ممکن است. شرایط اخذ مجوز مشاغل خانگی توسط ستاد ساماندهی و حمایت از این مشاغل که در ماده ۳ این قانون تعیین شده است، حائز اهمیت است. در صورتی که متقاضی این شرایط را دارا باشد، پس از تایید دستگاه اجرایی ذیربط (بستگی به نوع فعالیت متقاضی دارد)، مجوز مشاغل خانگی از سوی وزارت کار صادر خواهد شد (ماده ۶ دستورالعمل اجرایی قانون مصوب ۲۳/۸/۱۳۸۹).
مبادرت به کسب و کار خانگی تحت شرایط زیر ممکن است:
۱٫ انجام کار تنها توسط اعضای خانواده در واحد مسکونی.
۲٫ تناسب حجم تولید با شرایط و فضای واحد مسکونی.
۳٫ عدم ایجاد آلودگی‌های زیست محیطی، صوتی و بصری و رعایت حقوق همسایگان.
۴٫ عرضه و فروش محصولات (کالا و خدمات) در خارج از واحد مسکونی.
۵٫ عدم تردد غیرمتناسب با فضای محل سکونت، به ویژه در مجتمع‌های مسکونی.
۶٫ مجاز بودن و تناسب شغل با محیط مسکونی.
تکمیل فرم ثبت‌نام در سامانه [mashaghelkhanegi.mcls.gov.ir](mashaghelkhanegi.mcls.gov.ir) باید توسط سرپرست خانوار انجام شود؛ در غیر این‌صورت، ارائه رضایت کتبی سرپرست خانوار به دستگاه اجرایی ذیربط الزامی است. فرم‌های تکمیلی توسط دستگاه اجرائی مربوطه بررسی شده و در صورت تأیید طرح، مجوز توسط وزارت کار صادر خواهد شد.
در هنگام ثبت‌نام، متقاضی باید یکی از سه فرم (مستقل یا تحت پوشش یا پشتیبان) را پر کند؛ در صورت انفرادی و به‌صورت مستقل با اتکا به توانمندی خود کسب و کار خانگی را راه‌اندازی می‌کند، فرم متقاضی مستقل (خوداشتغالی) را پر می‌کند. اگر بخواهد علاوه بر راه‌اندازی کسب و کار، از خدمات اعضای خانواده خود نیز استفاده کند، فرم متقاضی پشتیبان را پر می‌کند. در دو حالت اخیر، متقاضی باید طرح توجیهی کسب و کار را به دستگاه اجرایی ذیربط ارائه کند (ماده ۲۶ دستورالعمل). دسته سوم افرادی هستند که تحت پوشش شخص دیگری کار می‌کنند و این دسته باید فرم متقاضیان تحت پوشش را تکمیل کنند.
لازم به ذکر است که فهرست مشاغل مجاز برای اجرای در قالب کسب و کار خانگی توسط ستاد تعیین می‌شود. در صورتی که شغل مورد نظر متقاضی در فهرست قرار نداشته باشد، می‌تواند آن را پیشنهاد دهد و در صورت تصویب ستاد، به فهرست مشاغل افزوده خواهد شد.
چالش‌ها و مشکلات کسب و کارها و مشاغل خانگی
۱٫ عدم پاسخ به استعلام‌های وزارت کار از سوی دستگاههای ذیربط، به‌ویژه سازمان غذا و دارو:
به دلیل حساسیت فعالیت‌های مرتبط با مواد غذایی و بهداشتی، تنها ۲۵ درصد از تقاضاهای مربوط به مشاغل خانگی در حوزه مواد غذایی مورد پذیرش قرار گرفته است. این مسئله ناشی از عدم موافقت دستگاههای مربوط، به‌ویژه سازمان غذا و دارو، به استعلام‌ها و مدیریت صحیح تقاضاها می‌باشد. اصلاح معیارها و رویه‌های سنجش می‌تواند به بهبود این وضعیت کمک کند.
۲٫ هزینه‌های صدور و تمدید مجوز:
با توجه به کمبود درآمد اقشار کم درآمد جامعه که اغلب متقاضیان مجوزهای کسب و کار خانگی هستند، لازم است تعرفه‌های صدور و تمدید مجوزها کاهش یابد یا از بین برود. اقدامات درخصوص تسهیلات مالی و کاهش هزینه‌ها به‌ویژه می‌تواند در حمایت از این نوع کسب و کارها مؤثر باشد.
