بازنشستگی چیست؟

یکی از مهمترین و موثرترین خدمات سازمان تامین اجتماعی، پرداخت مستمری بازنشستگی است، برای کسانی است که شرایط بازنشستگی را طبق قانون احراز می نمایند. بازنشستگی در واقع یکی از ارکان خدماتی نظام های بیمه ای به شمار می رود. بدون تردید هرکارگر یا کارمندی پس از سالها کار و تلاش در عرصه های مختلف دچار کهولت سن و ناتوانی می شود و لازم است از گردونه کار و تولید خارج شده و مابقی دوران زندگی خود را بدون دغدغه از تامین معاش، در آرامش به استراحت بپردازد تا جوانان ونسل جدید بتوانند جای او را در میادین کار پرکنند. این چرخه نیاز ضروری هر سیستم تولیدی و اقتصادی است و ضامن پویای هر نظام تولیدی نیز به شمار می رود. بازنشستگی و تقاعد، آینده محتوم هر فرد است و از آن گریزی نیست.

بنابراین باید گفت یکی از عوامل اصلی در  ایجاد صندوق های بازنشستگی در دنیا پاسخگویی به چنین نیازی بوده است.

تعریف بازنشستگی

در قانون تامین اجتماعی، بازنشستگی به صورت زیر تعریف شده است:

بازنشستگی یعنی عدم اشتغال بیمه شده به کار به سبب رسیدن به سن بازنشستگی در این قانون.

به تعبیری دیگر بازنشستگی رسیدن به شرایطی است که بر اساس آن فرد توان کاریش کاهش می یابد و دیگر آن قدرت و توانایی سابق را برای ادامه فعالیت و کار ندارد. در جوامع گوناگون با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی سن بازنشستگی می تواند متفاوت باشد از ۵۵ سال گرفته تا ۷۰ سال. در کشورهایی که امید به زندگی به دلیل بهبود وضع اقتصادی و بهداشت و درمان افزایش یافته معمولا سن بازنشستگی از دیگر جوامع بیشتر است. ولی بااین وجود شرایط دیگری مثل وضع اشتغال در جامعه، نیاز به نیروهای متخصص و ویژگی برخی از مشاغل مثل سخت وزیان آور بودن یا اشتغال در مناطق بد آب و هوا و غیره می تواند در تعیین سن بازنشستگی موثر باشد.

بنابراین می توان گفت بازنشستگی و شرایط آن به دلایل زیر صورت می گیرد:

۱- به دلیل کهولت سن و رسیدن سن بازنشستگی: در این حالت کارگر یا بیمه شده پس از سالها کار و تلاش بر اثر رسیدن به شرایط وسنی که قانوناً فرد را بازنشسته می داند بازنشسته می شود.

۲- بازنشستگی در کارهای سخت و زیان آوریا مناطق بد آب و هوا : این نوع بازنشستگی به دلیل فرسودگی زودرس کارگر در کارهایی که عموماً سخت و یا زیان آور است مثل کار در معادن ایجاد شده است، در این حالت فرد بیمه شده قبل از رسیدن به سن مورد نظر و یا داشتن سابقه کامل بازنشسته می شود.

۳-شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی: برخی مواقع بر اساس شرایط خاص اقتصادی مثل بیکاری گسترده یا بحران و یا تورم نیرو در بنگاههای اقتصادی یا برخی ویژگی های خاص گروهها، دولت ها تصمیم می گیرند گروهی را به صورت زودرس بازنشسته کنند. در این خصوص می توان به بازنشستگی با ۲۵ سال سابقه به موجب قانون نوسازی صنایع و یا بازنشستگی زودهنگام کارکنان دولت و بازنشستگی زنان با ۲۰ سال سابقه اشاره کرد.

با توجه به تعریفی که از بازنشستگی ارائه گردید سئوالی که مطرح می شود این است که آیا یک فرد بازنشسته می تواند، مجدداً مشغول به کار شود و در عین حال مستمری بازنشستگی نیز دریافت نماید؟

بر اساس تعریفی که از بازنشستگی در بند ۱۵ ماده ۲ قانون ت.ا آمده، بازنشستگی یعنی عدم اشتغال به کار.  بنابراین در مورد  بازنشسته ای که مشغول به کار شده نمی  توان عبارت بازنشسته را اطلاق کرد. بر اساس این تعریف سازمان تامین اجتماعی می تواند مستمری بازنشسته ای را که مشغول به کار شده است قطع نماید. قطع مستمری به دلیل فوق موجب طرح دعوا  در دیوان عدالت اداری گردید که در نهایت به موجب رای  وحدت رویه شماره «۹۰» مورخ ۷/۵/۱۳۷۱ هیات عمومی دیوان عدالت اداری در مورد  تعریف حالت بازنشستگی به شرح زیر اصدار گردید: «عدم اشتغال به کار ثابت در کارگاه مشمول قانون کار در قبال دریافت حقوق یا مزد مستمر طبق ضوابط مقرر در باب حداقل و حداکثر ساعات کار و حقوق یا مزد است که تعمیم و تسری آن به ارائه خدمات  خاص غیر مستمر در زمان و ساعات محدود با حق الزحمه معین بر مبنای توافق قوانین و قطع مستمری افراد بازنشسته مشمول قانون مذکور به واسطه آن ملاک موجهی ندارد.»

همچنین دادنامه شماره ۱۷۰-۱۷۱ هیات عمومی دیوان عدالت اداری در این زمینه اشعار می دارد:  «مراد مقنن از قطع حقوق بازنشستگی شخص بیمه شده در صورت اشتغال به کار پس از بازنشستگی به شرح مقرر در قانون تامین اجتماعی مصوب ۱۳۵۴ و قانون بازنشستگی پیش از موعد بیمه شدگان تامین اجتماعی مصوب ۱۳۶۷، اشتغال در مشاغل ثابت و مستمر با دریافت حقوق بوده و منصرف از امور محدود و موقت و غیر مستمر است.»

البته اشتغال بازنشستگان صندوق بازنشستگی کشوری به کار در کارگاههای مشمول قانون کار و تامین اجتماعی هیچگونه منعی نداشته و بابت این گونه از کارکنان حق بیمه ای نیز  دریافت نمی شود.

 

شرایط بازنشستگی

برای احراز بازنشستگی در قانون تامین اجتماعی دو  معیار مهم مورد توجه است:

۱- رسیدن به سن مقرردر قانون .

۲- داشتن سنوات  پرداخت حق بیمه به میزان مقرر در قانون تامین اجتماعی.

بر مبنای دو عامل فوق احراز شرایط بازنشستگی بر اساس شرایط زیر صورت  می گیرد :

الف: سن بازنشستگی بر اساس بند «۱» ماده«۷۶» قانون تامین اجتماعی «۶۰» سال سن برای مردان و «۵۵» سال سن برای زنان است، که در این حالت فرد بیمه شده با داشتن حداقل«۱۰» سال سابقه پرداخت حق بیمه  می تواند بازنشسته گردد. این نوع بازنشستگی در حال حاضر به دوشکل اجرا می شود:

شکل ۱) در مصوبه مورخ ۳۰/۱۱/۷۹ مجلس شورای اسلامی حداقل ده سال سابقه برای بازنشستگی به «۲۰» سال افزایش یافت که به تدریج و به صورت پلکانی از سال ۱۳۸۰ اجرا گردید. بر این اساس با گذشت هر سال یکسال به حداقل سابقه افزوده شده تا در نهایت در سال «۹۰» حداقل سابقه برای بازنشستگی به «۲۰» سال تمام برسد. برای مثال در سال ۸۹  برای تحقق بازنشستگی داشتن «۱۹» سال سابقه ضروری است، اگرچه برای احراز بازنشستگی در زمان تقاضا همان «۱۰» سال سابقه کفایت می کند. این وضع تا زمانی که در سال «۹۰» کلاً حداقل سابقه برای بازنشستگی  به «۲۰» سال تمام برسد ادامه خواهد یافت.

شرایط فوق از تاریخ ۱۴/۷/۸۱ لازم الاجرا گردیده است و مرجع تشخیص احراز بازنشستگی افراد موصوف معاونت فنی و درآمد سازمان تامین اجتماعی است.

شکل ۲)در بودجه سال «۹۰»  کشور، حداقل سابقه همان۱۰ سال و۶۰ سال سن برای مردان و ۵۵ سال سن برای زنان تعیین گردیده که  مستمری نیز بر اساس همان سابقه محاسبه می شود که ممکن است از حداقل حقوق سال مورد نظر پایین تر باشد. کسانی که خواهان استفاده از این شرایط هستند می باید در بین تاریخهای(در طول اجرای بودجه) مذکور تقاضای خود را به شعبه ارائه نمایند.

در صورتی که بیمه شده ای بر اساس شرایط مذکور در توضیح یک بازنشسته شود ماده (۱۱۱) قانون تامین اجتماعی که بر پرداخت حداقل حقوق تاکید دارد اجرا خواهد شد ولی در مورد بیمه شده ای که بر اساس ده سال سابقه  بازنشسته گردد این ماده اجرا نشده و براساس سنوات پرداخت حق بیمه مستمری تعیین می گردد، که ممکن است انتظارات فرد متقاضی را از نظر دریافت مستمری کافی برای تامین معاش و زندگی برآورده نسازد.  بنابراین توصیه می شود حتی الامکان فرد بیمه شده شرایط مندرج در شکل یک(حداقل۲۰ سال سابقه) را احراز و سپس بازنشسته شود.

ب: کسانی که۳۰ سال تمام کارکرده و حق بیمه مربوطه را به سازمان پرداخت کرده باشند در صورتی که سن مردان به ۵۰ سال و سن زنان به ۴۵ سال تمام برسد، می توانند تقاضای بازنشستگی نمایند.  مستمری این گونه از بیمه شدگان بر اساس«۳۰» سال سابقه محاسبه و پرداخت خواهد شد.

در این حالت به طور کلی درخواست بازنشستگی تنها از طریق فرد بیمه شده و احراز شرایط بازنشستگی از طرف سازمان قابل پذیرش خواهد بود.

بر اساس قانون تسهیل نوسازی صنایع، سازمان تامین اجتماعی موظف است با درخواست کارفرمایان واحدهای صنعتی دارای پروانه بهره برداری، بیمه شدگانی را که حایز شرایط مقرر در ماده (۷۶) قانون تامین اجتماعی باشند بازنشسته نماید.( قانون نوسازی صنایع تا پایان برنامه چهارم توسعه اعتبار دارد). بنابراین برخلاف بند قبل در چارچوب این قانون کارفرما می تواند بازنشستگی فرد بیمه شده را با ۳۰ سال سابقه از سازمان تامین اجتماعی درخواست نماید.

کارفرما می‌تواند بازنشستگی بیمه شدگانی را که حداقل پنج سال پس از رسیدن به سن بازنشستگی مقرر در قانون تامین اجتماعی  به کار خود ادامه داده اند از سازمان تامین اجتماعی تقاضا نماید. براین اساس کارفرما می تواند درخواست بازنشستگی بیمه شده مرد را با ۶۵ سال سن وبیمه شده زن را با۶۰ سال سن از سازمان تامین اجتماعی تقاضا نماید.(به شرط داشتن سابقه مورد نظر)

ج: کسانی که دارای ۳۵ سال سابقه پرداخت حق بیمه باشند بدون شرط سنی می توانند تقاضای بازنشستگی نمایند.

د: زنان کارگر با داشتن «۲۰» سال سابقه کار و ۴۲ سال سن به شرط پرداخت حق بیمه با ۲۰ روز حقوق می توانند بازنشسته شوند.

در خصوص این گروه از بیمه شدگان اشاره لازم به توضیح است که محاسبه مستمری آنها بر اساس سابقه فرد که نباید از۲۰ سال کمتر باشد تعیین می شود و در صورتی که مستمری آنها کمتر از حداقل حقوق سال مورد نظر باشد طبق بخشنامه شماره ۴۸ مورخ ۹/۳/۸۶ سازمان تامین اجتماعی به آنان حداقل حقوق سال مورد نظر پرداخت می شود.

بازنشستگی زودهنگام

در این نوع از بازنشستگی فرد بیمه شده می تواند با سابقه و سن کمتر بازنشسته شود. در برخی از کشورها بازنشستگی زود هنگام و پیش از موعد یکی از تدابیر برای پاسخگویی و حل برخی مشکلات اقتصادی و اجتماعی بشمار می رود  و یا شرایط برخی از کاره مثل سخت و زیان آوربودن یا فعالیت در مناطق بد آب و هوا ضرورت بازنشستگی زود از موعد را اقتضاء می نماید.

شرایط بازنشستگی در کارهای سخت وزیان آور

طبق قانون بازنشستگی در مشاغل سخت و زیان آورافرادی که حداقل«۲۰» سال متوالی و «۲۵» سال متناوب در کارهای سخت و زیان آور(مخل سلامتی) اشتغال داشته ودر هر مورد حق بیمه مذکور را به سازمان پرداخته باشند، بدون شرط سنی می توانند تقاضای بازنشستگی کنند. همچنین چنانچه کمیسیونهای پزشکی موضوع ماده (۹۱) قانون تأمین اجتماعی قبل از رسیدن بیمه شده شاغل در کارهای سخت و زیان‌آور به سابقه مقرر (۲۰ سال متوالی و«۲۵» سال متناوب برای کارهای سخت وزیان آور)، فرسایش جسمی و روحی وی را ناشی از اشتغال به کارهای سخت و زیان‌آور تشخیص و تأیید نمایند، فرد بیمه شده می تواند درخواست بازنشستگی نماید.

بر این اساس هر سال سابقه پرداخت حق بیمه در کارهای سخت و زیان آور «۵/۱» سال محاسبه خواهد شد.

بازنشستگی با ۲۵ سال سابقه بر اساس قانون نوسازی صنایع

در ماده۱۰ قانون تسهیل نوسازی صنایع کشور که تا پایان برنامه پنجم توسعه قابل اجرا می باشد بیمه شده می تواند با ۲۵ سال سابقه بازنشسته شود.

سابقه سربازی که حق بیمه آن به سازمان تامین اجتماعی پرداخت شده باشد در این زمینه قابل محاسبه است.

 

مزایای مربوط به بازنشستگی

۱-کالابرگ کالاهای اساسی(بن): سازمان تامین اجتماعی هر ساله مبلغی تحت عنوان بن در اختیار بازنشستگان قرار می دهد؛ بن می تواند بصورت نقدی پرداخت شود و یا به صورت خوارو بار به بازنشسته تحویل گردد. تعیین نقدی یا غیر نقدی بودن بن هر ساله توسط ستادهای بن استانی در هر استان صورت می گیرد. در سال ۸۷ مبلغ ۲۴۰ هزار تومان در دو نوبت شش ماهه  به عنوان کمک های غیر نقدی پرداخت می شود.

۲-کمک هزینه مسکن :کمک هزینه مسکن بصورت ماهیانه پرداخت می شود. در سال ۸۷ کمک هزینه مسکن برای مجردین، متاهلین و متکفلین  ماهانه ۷۰۰۰۰ ریال  می باشد.

۳-کمک هزینه اولاد و عائله مندی : در صورتی که بازنشسته همسر یا فرزندان واجد شرایط داشته باشد بابت آن ها کمک هزینه اولاد و عائله مندی پرداخت می شود.

– حق اولاد فقط بابت ۳ فرزند پرداخت  می شود و صورتی که یکی از فرزندان از ردیف خارج شود فرزند دیگری که واجد شرایط باشد می تواند جایگزین شود.

– از کمک هزینه اولاد و کمک هزینه عائله مندی دو درصد حق درمان کسر نمی شود.

۴-عیدی : بازنشستگان در پایان هر سال عیدی دریافت می کنند که      بر اساس میزان تعیین شده توسط هیات دولت و همانند کارکنان دولت خواهد بود.

۵-کمک هزینه ازدواج : چنانچه بازنشسته ای قبلاً بابت ازدواج کمک هزینه دریافت نکرده باشد برای یکبار می تواند هزینه مزبور را که معادل یکماه حقوق می باشد دریافت نماید.

۶-بر اساس بند ۳۹ قانون بودجه سال ۸۸ کل کشور دولت پرداخت مبلغی معادل ۸۲۰۰۰۰تا ۱۴۶۰۰۰۰ریال را بعنوان یارانه برای مستمری بگیران در نظر گرفته که بر اساس میزان مستمری، از یارانه فوق برخوردار می شوند.

۷-وام ضروری: وام مذکور از طرف شعب تامین اجتماعی و بر اساس تشخیص رئیس شعبه مربوطه قابل پرداخت است. مدت بازپرداخت این وام ۳ سال و نرخ کارمزد رویهمرفته ۶ درصد می باشد. در سال ۸۶ میزان این وام ۳ میلیون ریال بوده است.

خدمات سازمان به افراد تحت تکفل بازنشسته

سازمان تامین اجتماعی خدمات زیر را به خانواده و افراد تحت تکفل بازنشسته ارائه می دهد:

۱-ارائه خدمات درمانی و دفترچه درمان(شامل اقدامات درمانی سرپایی- بیمارستانی ، دارو و انجام آزمایشات تشخیص طبی)

۲- حق اولاد و عائله مندی بابت فرزندان وهمسر

۳-پرداخت مستمری بازماندگان به افراد تحت تکفل در صورت فوت بازنشسته

۴- پرداخت هزینه کفن و دفن معادل یکماه حداقل حقوق سال مورد نظر بابت همسر بازنشسته پس از فوت

۵- ارائه و تحویل وسایل کمک پزشکی(پروتز و اورتز)